9/ W służbie cierpiącym: W POSZUKIWANIU NOWEJ FORMACJI ZAKONNEJ

       „Zgromadzenie nasze od wejścia w progi «Przytuliska» nigdy nie opuściło tego domu - zawsze był i jest uważany jako dom macierzysty. Na razie zawiązujące się Zgroma­dzenie nie miało wytkniętego celu. Po długich modlitwach ojca Honorata, którą i siostrom polecił oraz owocnej pracy sióstr przy pielęgnowaniu chorych, ojciec Honorat poczytał to jako objaw woli Bożej, aby głównem zadaniem Zgroma­dzenia było poświęcenie się chorym, cierpiącym i wszelkiej nędzy. Stosownie do tego ułożył Konstytucje jako drogowskaz woli Bożej, wiodący do uświęcenia".

Powyższa wypowiedź matki Kazimiery wprowadza w trudny, a zarazem niezwykle złożony problem formacji za­konnej Sióstr Franciszkanek od Cierpiących. Jest to pro­blem bardzo interesujący, bowiem mamy tu do czynienia z dziewiętnastowieczną reinterpretacją ideału franciszkań­skiego, uwzględniającą specyficznie polskie uwarunkowa­nia historyczne. Jasną jest rzeczą, że formacja zakonna Sióstr Franciszkanek od Cierpiących wyraża w jakimś sto­pniu zarówno ogólny nurt duchowości franciszkańskiej realizowanej w ramach ruchu honorackiego, jak również wpływ osobowości Kazimiery Gruszczyńskiej. Na uwagę zasługuje fakt, że Kazimiera Gruszczyńska od młodości pragnęła poświęcić swoje życie służbie chorym: „od naj­młodszych lat czułam powołanie do chorych" - pisała. Na­leży tu podkreślić zbieżność ideałów przyświecających nowo założonemu Zgromadzeniu z ideałem życiowym jego Założycielki.

Apostolat posługi chorym należy rozpatrywać w kon­tekście ówczesnej sytuacji istniejącej w dziedzinie leczni­ctwa i szpitalnictwa. U schyłku XIX w. było w Warszawie 13 szpitali. Spośród nich 11 znajdowało się pod nadzorem Rady Miejskiej Dobroczynności Publicznej. Ze względu na niewystarczające inwestycje ze strony zbiurokratyzowanej administracji carskiej dla służby zdrowia szpitale w zabo­rze rosyjskim przed 1914 rokiem zaledwie wegetowały. Li­czebność łóżek w szpitalach była niewystarczająca. Braki ilościowe i jakościowe w publicznym szpitalnictwie uzupeł­niało lecznictwo prywatne. Ludzie ponosili nierzadko duże wydatki, byle tylko leczyć się w domu. Na taką formę le­czenia mogły pozwolić sobie jedynie osoby lepiej sytuowa­ne. W tej sytuacji otwierały się szerokie możliwości dla apostolatu wśród chorych. „Poza ćwiczeniami, jakie dowol­nie zaczęłyśmy praktykować i obowiązkami domowymi, głównym zadaniem z prac naszych były posługi przy cho­rych" — pisze matka Kazimiera. Zanim więc powstały pierwsze teksty stanowiące podstawę formacji dla nowego Zgromadzenia, potrzeby społeczne decydowały o ideałach życiowych i o formach apostolatu sióstr franciszkanek. „Zapotrzebowanie coraz liczniejsze, objawy wdzięczności coraz żywsze" - notuje Założycielka nowego Zgromadze­nia.

Kiedy po latach, pisząc Historię Zgromadzenia wracała do jego początków stwierdza: „Niejednokrotnie prosiłam ojca Honorata, aby nam dał jakiś zarys". Zwykle Ojciec odpowiadał w sposób podobny: „Niech sam Duch Święty wskaże, co z was chce mieć, módlcie się, aby się wykazała wola Boża". Odpowiedź ta wskazuje na jeden z charaktery­stycznych rysów charyzmatu błogosławionego Honorata Koźmińskiego. W tym również przypadku, podobnie jak w innych, które mieliśmy już okazję zauważyć, jego wyczeku­jąca postawa podyktowana była obawą, aby przedwczesną decyzją nie udaremnić realizacji Bożych zamierzeń. Przy końcu roku 1883 lub w 1884 roku ojciec Honorat opracował Konstytucje („ustawy") dla nowej wspólnoty zakonnej or­ganizującej się pod kierunkiem K. Gruszczyńskiej. Był to pierwszy dokument oficjalny — pierwotne Konstytucje, które stanowiły podstawę formacji sióstr poświęcających się służbie chorym. Matka Kazimiera pisze, iż Honorat Koźmiński ustawy te podał siostrom „jako fundament ma­jącego powstać Zgromadzenia".

Pierwotne Konstytucje przechowywane są (w rękopi­sie) w archiwum Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek od Cierpiących w Warszawie. Noszą one tytuł: „Najdawniejsza ustawa dana przez o. Honorata, oryginał". Charakter pisma wskazuje, że przepisała je Elżbieta Stummer, felicjanka, osobista sekretarka ojca Honorata. We wstępie określają cele i  charakter Zgromadzenia,  a w trzech rozdziałach omawiają sprawy dotyczące przyjęcia kandydatek, obowią­zków sióstr i zarządu Zgromadzenia. Następna część zaty­tułowana:   „Obowiązki   szczegółowe   Sióstr  Cierpiących" zawiera zasady ascezy zakonnej i określa formy apostolatu. Podzielona jest na 12 rozdziałów: 1) posłuszeństwo, 2) ubó­stwo, 3) czystość, 4) skromność, 5) pokora, 6) miłość, 7) po­bożność, 8) umartwienie, 9) praca, porządek, ochędóstwo, 10) życie ukryte, 11) duch poświęcenia, 12) duch apostolst­wa. W 1888 r. Kazimiera Gruszczyńska podjęła starania o zatwierdzenie Zgromadzenia w Rzymie. W związku z tym dokonano kilku poprawek stylistycznych i wprowadzono drobne zmiany w tekście Konstytucji. Przetłumaczono rów­nież cały tekst na język łaciński, dając mu tytuł: „Constitutio Sororum Afflictorum" (tłumaczenia dokonał w Krako­wie ks. W. Pixa). Wprawdzie w 1888 r. Konstytucje nie uzy­skały zatwierdzenia apostolskiego, uważane były jednak za obowiązujące w Zgromadzeniu aż do opracowania nowej wersji w 1909 r.

Pierwotne Konstytucje określały wyraźnie cel Zgroma­dzenia: „Siostry przeto będą się poświęcać chorym i ubo­gim w szpitalach i domach prywatnych, udzielą opieki i schronienia wszelkiej nędzy, posługiwać będą w innych dobroczynnych instytucjach, a także niech radzą, uczą i po­cieszają w różnych potrzebach i utrapieniach" — czytamy we wstępie do Ustaw. Posługa chorym i cierpiącym jako formy apostolatu sióstr franciszkanek podkreślona została w dwu ostatnich rozdziałach (XI i XII) dyrektorium. Roz­działy te opracowała osobiście matka Kazimiera wespół z siostrą Magdaleną Sasulicz. Za zgodą ojca Honorata zo­stały one włączone do Konstytucji. Ze względu na autorst­wo   Kazimiery Gruszczyńskiej   zasługują   na   szczególną uwagę. W rozdziale jedenastym czytamy, że siostra franci­szkanka „gdziekolwiek się spotka z ubogimi, zgłodniałymi, nagimi, powinna się nimi zaopiekować". Apostolat sióstr franciszkanek powinien objąć - czytamy w Konstytucjach — również „cierpiących duchowo", a więc „osoby smutkiem lub innym cierpieniem nawiedzone". Widać więc, że normy prawne zawarte w pierwotnych Konstytucjach wyrażały wiernie ideał apostolatu realizowany w praktyce od samego początku przez siostry franciszkanki. W zakończeniu Kon­stytucji zamieszczone zostało następujące zalecenie: „Każ­da siostra niech się stara, by te ustawy miała, rozumiała i przyswoiła je sobie i niech wyry j e w pamięci i sercu przez czytanie ich, rozmyślanie o nich i kontrolowanie ich zacho­wania — w  czasie rekolekcji miesięcznych i rocznych". Z powyższego zalecenia wynika, że „Najdawniejsza ustawa dana przez o. Honorata" była uważana za tekst podstawo­wy dla formacji zakonnej sióstr franciszkanek.

W 1909 r. wprowadzono w Konstytucjach poprawki uwzględniające normy kongregacji rzymskiej wydane w 1901 r. Znikły szczegółowe wskazania ascetyczne, zaś prze­pisy dotyczące apostolskiej służby cierpiącym zostały ograniczone do kilku zwięzłych punktów. Pozostały natomiast bez zmian podstawowe sformułowania określające cel Zgromadzenia, jego organizację i charakter życia ukrytego. Jak wiadomo, Konstytucje z 1909 r. wprowadziły nową na­zwę dla Zgromadzenia: Siostry Franciszkanki od Cierpią­cych - Sorores Franciscales ab Afflictis (w miejsce używa­nej dotychczas: Siostry Cierpiących). Na podstawie tej wer­sji Konstytucji Zgromadzenie otrzymało dekret pochwalny Stolicy Apostolskiej, co zadecydowało o ich niepodzielnym autorytecie w środowisku sióstr. W związku z wprowadze­niem (w 1918 r.) Kodeksu Prawa Kanonicznego, w roku 1924 opracowano trzecią wersję Konstytucji. Dokonano wówczas poprawek uwzględniających przepisy nowego prawa kanonicznego. Była to ostateczna redakcja Konsty­tucji Sióstr Franciszkanek od Cierpiących opracowana za życia matki Kazimiery. Wtedy to Zgromadzenie otrzymało definitywne zatwierdzenie Stolicy Apostolskiej oraz za­twierdzenie Konstytucji na lat siedem.

W Archiwum Sióstr Franciszkanek od Cierpiących za­chowało się wiele innych tekstów, które odgrywały ważną rolę w formacji Zgromadzenia. Wśród nich na pierwsze miejsce wysuwa się tzw. Katechizm zakonny napisany przez ojca Honorata Koźmińskiego, opracowany w sposób przystępny w formie pytań i odpowiedzi. Jego układ i treść pokrywają się z pierwotnymi Konstytucjami. Celem kate­chizmu było ułatwienie siostrom przyswojenia zaleceń za­wartych w Konstytucjach. Tekst ten był przepisywany przez siostry ręcznie i upowszechniany w Zgromadzeniu. W zbiorach archiwalnych Zgromadzania zachowały się rę­kopiśmienne egzemplarze katechizmu zakonnego, w któ­rych widoczny jest charakter pisma Kazimiery Gruszczyń­skiej. Wskazuje to na jej żywe zainteresowanie tego typu tekstami formacyjnymi.

Jest rzeczą zrozumiałą, że w trakcie przepisywania teksty ulegały częściowym modyfikacjom, niektóre z nich były skracane zależnie od istniejących potrzeb. Wśród rę­kopiśmiennych egzemplarzy katechizmu zakonnego zacho­wanych w zbiorach archiwalnych można wyodrębnić dwa typy. Pierwszy, dostosowany do potrzeb Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek od Cierpiących, zawiera wyjaśnienie ich pierwotnych Konstytucji ze szczególnym uwzględnie­niem zasad ascezy zakonnej. Rękopis ten nosi tytuł: „Kate­chizm Ustaw Sióstr Franciszkanek od Cierpiących". Drugi typ katechizmu sióstr franciszkanek jest znacznie obszer­niejszy. Zawiera informacje dotyczące historii zakonów, charakteru i celu ukrytego życia zakonnego, nowicjatu, profesji, obowiązków, zarządu, kierownictwa duchowego, zasad ascezy zakonnej. Odrębny charakter ma „Wykład ustaw" (z 1888 r.). Niestety autor tego tekstu jest nieznany. Treść i układ Wykładu ustaw pokrywa się dokładnie z Kon­stytucjami pierwotnymi. Konstytucje i opracowane przez ojca Honorata katechizmy uważane były przez matkę Kazi­mierę za teksty o podstawowym znaczeniu dla życia ducho­wego Sióstr Franciszkanek od Cierpiących.

Na uwagę zasługuje ponadto obszerny rękopis, który pełnił funkcję podręcznika dla mistrzyni nowicjatu. Prowe­niencja tego rękopisu nie jest znana. Na podstawie znajo­mości tego podręcznika, nowicjuszki uzyskiwały formację zakonną. Tekst ten mówi o duchu wiary, ufności, prostoty, pokoju i miłości, mocy wesela, ofiary i zaparcia; omawia wady, których należy się wyzbyć, cnoty, nad którymi nowicjuszka powinna pracować. W wymienionym podręczni­ku znajdują się też obszerne informacje o nowicjacie, ślu­bach, o warunkach przyjęcia do zakonu, o trudnościach i błogosławieństwach życia zakonnego. Rękopis wyraża ideał duchowości franciszkańskiej realizowany w ramach ruchu honorackiego.

Odrębne opracowania łączyły się z formacją pielęgniarską sióstr franciszkanek. W zbiorach archiwalnych Zgromadzenia znajdują się teksty rękopiśmienne, które za­wierają wskazówki dotyczące pielęgnowania chorych. Dwa spośród nich: „Informacje o pielęgnowaniu chorych dla sióstr" i „Regulamin dla domu św. Józefa" napisała przeło­żona generalna Kazimiera Gruszczyńska. Siostry francisz­kanki dysponowały ponadto podręcznikiem pielęgniarstwa, który nosi tytuł: „Zalecenia dla pielęgnujących chorych w zakładzie, w szpitalach lub w domach prywatnych". W archiwum domu macierzystego znajdują się też rękopisy podręcznika pielęgniarstwa, zatytułowanego: „Rady dla osób oddających się pielęgnowaniu chorych", którego autor jest nieznany. Wskazówki i zalecenia dotyczące pracy pie­lęgniarskiej sióstr franciszkanek znaleźć można w pismach i przemówieniach matki Kazimiery. Wszystkie te teksty mają szereg odpisów sporządzanych odręcznie. Były one upowszechniane w Zgromadzeniu i stanowiły obowiązującą lekturę dla sióstr, które pragnęły oddać się posłudze cho­rym. Należy też podkreślić, że z powodu braku szkół pie­lęgniarskich, wiedza zaczerpnięta z wymienionych pod­ręczników była wówczas jedyną formą zdobywania przez siostry pielęgniarki kwalifikacji zawodowych.

Jest charakterystyczne, że w wymienionych powyżej tekstach informacje z zakresu pielęgniarstwa i medycyny łączą się ściśle ze wskazówkami dotyczącymi życia ducho­wego, zarówno chorego jak i osoby, która go pielęgnuje. Tak więc obok wskazań dotyczących pracy pielęgniarskiej (w jaki sposób zakładać bandaż, badać puls chorego, sta­wiać pijawki, bańki lub rozpoznawać objawy poszczegól­nych chorób) znajdujemy zalecenia jak umocnić chorego duchowo do przyjęcia cierpienia. Wspomniany podręcznik anonimowego autora „Rady dla osób oddających się pielęg­nowaniu chorych" składa się z dwu części. Pierwsza po­święcona jest sprawom czysto medycznym, zaś druga dotyczy duchowych aspektów pracy pielęgniarskiej. „W pielęgnowaniu dusz więcej trzeba taktu, roztropności, wytrwało­ści, poświęcenia niż w pielęgnowaniu ciała" — podkreśla autor omawianego podręcznika. „Duch wiary każe ci zapa­trywać się na twoje zajęcia służebniczki chorych jako nai prawdziwe posłannictwo dane od Boga, abyś około chorego (...) robiła to wszystko, co by robił sam Jezus Chrystus". Na] przykładzie cytowanego podręcznika widzimy, że formacja pielęgniarska sióstr franciszkanek łączyła się nierozdzielnie z duchowością zakonną. Dowodzi to, że w przekonaniu Za­łożycielki formacja pielęgniarska stanowiła integralną część formacji zakonnej. Jest to jeden z aspektów dziewięt­nastowiecznej reinterpretacji ideału franciszkańskiej du­chowości dokonanej w ramach ruchu honorackiego.

W świetle tego co powiedziano, widoczny jest długolet­ni wysiłek Kazimiery Gruszczyńskiej, którego celem było zapewnienie siostrom pogłębionej formacji zakonnej zespo­lonej ściśle z formacją pielęgniarską. Analizy powyższe nie wyczerpują zagadnienia. W archiwum Sióstr Franciszka­nek od Cierpiących zachował się katalog książek, który zo­stał sporządzony w 1928 r., a więc bezpośrednio po śmierci Założycielki Zgromadzenia. Zawiera on spis księgozbioru domu macierzystego, zgromadzonego w okresie kiedy mat­ka Kazimiera pełniła funkcję przełożonej generalnej. W ar­chiwum odnaleźć możemy też wzmianki źródłowe, które in­formują o niektórych faktach związanych z historią biblio­teki domu macierzystego przy ulicy Wilczej. W protokóle z obrad kapituły generalnej, która odbyła się w Warszawie w styczniu 1910 r., znajdujemy informację, że bibliotekarką została siostra Helena Władzińska. Notatka ta wskazuje na funkcjonowanie w tym czasie biblioteki Zgromadzenia. W dwanaście lat później, na zebraniu rady generalnej Zgro­madzenia postanowiono, że bibliotekarką nadal pozostanie siostra Helena Władzińska. Równocześnie rada zadecydowała: „Biblioteka ma być uporządkowana przez siostrę Helenę przy pomocy którejś z młodszych sióstr". Informa­cje źródłowe nie pozostawiają wątpliwości, że księgozbiór ten był gromadzony i porządkowany przez długie lata. Do­wodzi to stałej troski przełożonej generalnej o zapewnienie siostrom możliwości korzystania z biblioteki zakonnej.

Biblioteka sióstr franciszkanek zawierała bogatą pol­ską literaturę religijną i teologiczną z końca XIX i z po­czątku XX wieku. Katalog z 1928 r. wykazuje ponad tysiąc tytułów. W tym nader bogatym księgozbiorze przeważają książki z zakresu duchowości chrześcijańskiej. Znajdują się w nim książki autorów reprezentatywnych dla duchowości chrześcijańskiej epoki nowożytnej w przekładach na język polski. Należą do nich: św. Franciszek Salezy, św. Teresa z Avila, św. Piotr z Alkantary, św. Alfons Rodriguez, ojciec Kolumban Marmion, św. Alfons Liguori, Louis Emile Bougaud, reprezentant środowiska Saint Sulpis w Paryżu.

W bibliotece znajdowały się też liczne prace teologicz­ne i ascetyczne znanych polskich autorów tamtych czasów. Znajduje się wśród nich Mistyka ks. Piotra Semenenki, podręcznik ascetyki ks. Karola Żelazowskiego, cieszące się wówczas dużą popularnością książki ascetyczne ks. Józefa Pelczara (późniejszego biskupa przemyskiego), popularne prace teologiczne dominikanina Jacka Woronieckiego, je­zuity Mariana Morawskiego, ks. Józefa Rościszewskiego, ks. Adolfa Pleszczyńskiego.

W katalogu z 1928 r. wyodrębnione są żywoty świę­tych, które stanowią bogaty dział całego księgozbioru. Są to teksty hagiograficzne typowe dla ówczesnego polskiego zywotopisarstwa. Należy je zaliczyć do literatury dewocyjnej. Wiadomo bowiem, że krytyczne opracowania życiory­sów świętych pojawiły się w Polsce dopiero w okresie póź­niejszym. Dziewiętnastowieczna polska hagiografia była mało oryginalna. Setki wychodzących w tym czasie żywotów świętych stanowiły przeważnie przeróbki prac obcych i to bynajmniej nie najlepszych, bądź też pozostawały pod wpływem „Żywotów" Piotra Skargi, a także osiemnastowiecznej „Matki świętych Polski" Floriana Jacka Jaroszewicza. Zaopatrzone były - według wzoru skargowskiego - w „obroki duchowe", choć dalekie były od poziomu swego szesnaste wiecznego modelu hagiograf icznego. Taki charak­ter miały liczne biografie pióra ojca Prokopa Leszczyńskie­go, kapucyna, czy dominikanina Stanisława Snarskiego. Bardziej oryginalny był cykl hagiograficzny Rocha Filochowskiego. Zawierał on żywoty, poczynając od patriarchów i proroków Starego Testamentu, poprzez apostołów, ewan­gelistów i męczenników, aż po świętych wyznawców epoki średniowiecza.

W księgozbiorze sióstr franciszkanek znajdowały się ponadto typowe dla ówczesnej polskiej literatury religijnej teksty katechizmowe. Były one - podobnie jak żywoty świętych - wydawane w wysokich nakładach. Niektóre z. nich ze względu na zawartość obszernego wykładu wiary katolickiej mieszczą się na pograniczu katechizmu i rozpra­wy teologicznej. Siostry franciszkanki gromadziły również w swojej bibliotece liczne książki do rozmyślania, modli­tewniki, książki dewocyjne zawierające różnego typu nabożeństwa (majowe, czerwcowe, październikowe, na miesiąc marzec - do św. Józefa), nowenny, koronki itp.

Z przeglądu zawartości księgozbioru wynika, że matka Kazimiera starała się zgromadzić w domu macierzystym dostępną wówczas literaturę teologiczną, ascetyczną, hagiograficzną i dewocyjną. Jaką rolę pełnił on w formacji za­konnej sióstr franciszkanek? Odpowiedź na to pytanie nie należy do łatwych. Wiadomo, że według Konstytucji każda siostra zobowiązana była odprawiać codziennie rozmyśla­nie oraz czytanie duchowne. Siostry odprawiały co miesiąc dni skupienia, a każdego roku kilkudniowe rekolekcje. Konstytucje zalecały ponadto zakonnicom cały szereg oso­bistych ćwiczeń duchowych: oficjum, różaniec, litanie, nowenny i inne praktyki religijne. W Wykładzie ustaw (z 1888 r.) znajdujemy następujące zalecenie: „W każdym domu będą niektóre gruntowne dzieła duchownej treści i do obowiązków potrzebne, czy to stale, czy to na czas z biblio­teki domu macierzystego udzielane". Nie wiemy w jakim stopniu zalecenie powyższe było realizowane w praktyce. Trudno stwierdzić czy wszystkie domy Zgromadzenia sióstr franciszkanek korzystały z księgozbioru biblioteki domu macierzystego. Nie ulega jednak wątpliwości, że Matka, gromadząc w domu macierzystym pokaźną liczbę książek, robiła to w tym celu, aby zapewnić siostrom poprzez możli­wość korzystania z księgozbioru uzyskanie pogłębionej for­macji zakonnej.

W świetle powyższych rozważań widzimy, że formacja zakonna Sióstr Franciszkanek od Cierpiących mieści się w ogólnym nurcie duchowości honorackiej. Widoczne to jest zwłaszcza we wspólnym dla wszystkich zgromadzeń honorackich ideale życia ukrytego i apostolatu środowiskowego. Apostolat wspólnoty franciszkanek uzyskał ponadto własne oryginalne rysy. Został podporządkowany naczelnemu ide­ałowi - służby chorym i cierpiącym. O tej jego oryginalnoś­ci zadecydowały ówczesne zapotrzebowania społeczne dostrzegane przez Założycieli. Osobowość Kazimiery Grusz-zyńskiej odegrała rolę nader doniosłą w ostatecznym wy­krystalizowaniu się duchowości Sióstr Franciszkanek od Cierpiących.